Caričin Grad: centar vizantijske kulture

Na blagim padinama koje se spuštaju od planine Radan ka Leskovačkoj kotlini, na tromeđi između Bojnika, Medveđe i Lebana, smešten je jedan od najznačajnijih arheoloških lokaliteta u Srbiji, poznat u narodu kao Caričin Grad.

Autor: Dr Vujadin Ivanišević, naučni savetnik Arheološkog instituta



Reč je o impresivnim ostacima ranovizantijskog grada koje najveći broj istraživača danas identifikuje sa Justinijanom Primom, zadužbinom vizantijskog cara Justinijana I (527-565) koji se ponovo našao u fokusu javnosti zbog nedavne odluke da bude preliminarno uvršten u kulturna dobra koja će biti nominovana za upis na Listu svetske baštine Uneska.

Arheološka istraživanja Caričinog Grada započeta su davne 1912. godine i traju sve do današnjih dana, dakle gotovo čitav vek. Najopširniji opis Justinijane Prime ostavio nam je Justinijanov savremenik Prokopije: ”Negde u oblasti evropskih Dardanaca, koji žive s druge strane tračkih granica, u neposrednoj blizini kastela zvanog Bederiana, beše selo po imenu Taurision.

Tu je rođen car Justinijan, osnivač svetskog Carstva. Opasavši na brzu ruku ovo selo zidom u obliku četvorougla i podigavši na svakom uglu po jednu kulu, načini kastel sa četiri kule, pa ga tako i nazva. A pored samog mesta sagradi divan grad i nazva ga Iustiniana Prima – na latinskom jeziku to znači Prva – odužujući se time svojoj roditeljki.

Inače bilo bi prikladno da su međusobno združeni Romeji uzeli učešća u ovoj obavezi, budući da je ovaj kraj othranio svima zajedničkog spasioca. Sazidavši tamo i vodovod, postiže da grad neprekidno obiluje nepresušnom vodom. I mnogo drugih znatnih i pomena dostojnih (građevina) sagradio je osnivač grada.

Nije lako pobrojati sve hramove božije, nemoguće je opisati sve zgrade za nadleštva, veličinu tremova, lepotu trgova, česme, ulice, kupatila, prodavnice. Beše to prosto naprosto grad velik i mnogoljudan i u svakom pogledu napredan i dostojan da bude metropola čitave oblasti. Jer do tolikog značaja se uspeo.

Pored toga, izabran je za arhiepiskopsko sedište Ilirika pošto su ostali gradovi izostajali za njim kao prvim gradom po veličini. Na taj način on je caru uzvratio slavu. Jer on se ponosi što je rodio cara i obratno, ovaj se diči što je sagradio grad. I ovo malo što rekoh biće dovoljno. Jer nemoguće je sve podrobno izlagati pošto je neminovno da svaki opis cara dostojnog grada ispadne lošije nego što mu priliči".

Današnje ruševine odslikavaju nekadašnji značaj i sjaj grada. Uži prostor grada površine oko 7,5 hektara čine tri arhitektonske celine, branjene moćnim bedemima građenih tehnikom opus mixtum: Akropolj, Gornji grad i Donji grad.

Van grada na blagim padinama prostire se široko podgrađe površine oko 20 hektara zaštićeno palisadom. Gradskom arealu pripada i zanatski centar smešten u podnožju grada, na obalama dveju reka. Na Caričinskoj rečici se, pored ovoga, nalaze i ostaci brane-mosta iznad koje se, na jednom ćuviku, uzdiže manje utvrđenje pravougaonog oblika.

Ovoj fortifikaciji treba dodati još tri tvrđave u neposredoj okolini koje su, sve zajedno, činile jedinstven sistem odbrane grada. Urbanistička shema, sa Akropoljem, centralnim trgom i nizom ulica sa porticima pokazuje da je Caričin grad predstavljao tip naselja koji je nastao po uzoru na istočne gradove, dok projektovani stambeni blokovi - insule, kojima je rešen unutrašnji prostor, svoje nasleđe duguju rimskoj tradiciji.

Utvrđeni grad opasan čvrstim bedemima, prvenstveno je imao funkciju da zaštiti javne objekte i zvaniče rezidencije namenjene državnoj administraciji, crkvi i vojsci, kojima pripada kompleks Akropolja, kao i brojne građevine podignute u Gornjem i Donjem gradu.

Imajući ovo u vidu, prostor branjen bedemima predstavljao je više od grada, monumentalni utvrđeni kompleks čije je stanovništo u najvećem broju stanovalo izvan bedema.



Na monumentalnost Caričinog Grada ukazuje i osam bazilika otkrivenih tokom arheoloških iskopavanja. Najznačajniji spomenik je svakako velika episkopska bazilika sa atrijumom i krstionicom, na koju se nadovezuju tri građevine namenjene crkvenoj administraciji.

Ovaj kompleks svedoči o važnoj ulozi Justinijane Prime u crkvenoj organizaciji Balkana, budući da se ovde nalazilo sedište arhiepiskopije. Jednu od najreprezentativnijih građevina na Caričinom Gradu predstavlja bazilika sa transeptom koja se od ostalih objekata izdvaja dobro očuvanim podnim mozaikom podeljenim na niz zasebnih polja.

Raznovrsnost kompozicija sa predstavama dobrog pastira, lova, ratnika, kentaura, amazonki, životinja, ptica i posuda odslikava njegovo bogastvo.

Proučavanje Caričinog Grada predstavlja izuzetan naučni izazov, budući da je reč o jednom od retkih lokaliteta koji pružaju mogućnost istraživanja celokupnog obima jednog antičkog grada. Ovakav pristup omogućava uvid u urbanistička rešenja, arhitektonske celine i pojedinačne građevine, kao i u ostatke duhovne i materijalne kulture.

S obzirom na to da je grad nastao oko 530. godine te da je trajao kratko, do 615. godine, moguće je izučavati urbanistička i arhitektonska stremljenja ranovizantijske civilizacije, kao i razvoj i modifikaciju urbanističkog plana grada u razmaku od svega tri do četiti generacije.

Od posebnog značaja je izučavanje ostataka materijalne kulture kasnoantičkog sveta, kao i procesa akulturacije između Romeja, Germana, nomada i posebno Slovena, koji su naselili Balkan, posle sloma vizantijske vlasti na ovom prostoru.

Već više decenija na arheološkim iskopavanjima Caričinog Grada uspešno rade istraživači iz Srbije i Francuske. U realizaciji projekta učestvuju saradnici Arheološkog instituta u Beogradu, Zavoda za zaštitu spomenika kulture u Nišu, Narodnog muzeja u Leskovcu, Univerziteta u Parizu, Strazburu i Turu, kao i drugih francuskih institucija.

Izvor: B92