Seoski turizam u užičkom kraju

STANOVNISTVO I NASELJA ZLATIBORA

Stanovništvo Zlatibora, kao i čitavog užičkog kraja, je doseljeničko. Malo je familija koje tu žive duže od dvesta godina. Najveći deo stanovništva se doselio iz Hercegovine, Crne Gore i Sandžaka u 18. i 19. veku.

Postoje popisi stanovništva iz ranijih perioda ali su neprikladni za poređenje sa novijim zbog promene teritorijalne organizacije sela, opština i srezova. Podaci po popisima posle Drugog svetskog rata, tj. od 1948. godine, pružaju uvid u neke važnije promene u stanovništvu opštine.
Po popisu 2002. godine opština je imala 15.628 stanovnika u 5.117 domaćinstava, tj prosečno 3 člana po domaćinstvu.
U posleratnom periodu najveći broj stanovnika bio je 1953. godine (21.529), a 2002. došlo je do smanjenja za 5.901. odnosno za onoliko koliko zajedno imaju Čajetina i Zlatibor (naselje). U dva naselja gradskog tipa u ovom periodu došlo je do povećanja broja stanovnika - u Čajetini (za 486%) i Zlatiboru (za 2073,9%, što je najveće povećanje u čitavom Zlatiborskom okrugu). Jedino selo koje je u istom periodu imalo povećenje stanovnika je Mačkat (126%). Sva ostala sela imaju smanjenje.
Po nacionalnom i etničkom sastavu ogromnu većinu čine Srbi (15.489) a potom slede Crnogorci (42), Jugosloveni (16), Muslimani (7), Hrvati (6), Mađari (5), Goranci (5), Makedonci (3), uz izvestan broj neopredeljenih i onih čije je etničko poreklo nepoznato (56).Srpski jezik je maternji za 99,6% stanovništva.Veoma je nepovoljna starosna struktura stanovništva opštine. Prosečna starost je 42,3 godine. Po demografskim kriterijima to označava duboku demografsku starost što je veoma nepovoljno za obnavljanje stanovništva. Mlađih od 14 godina ima 14,5%, a starijih od 65 je 20,3%. U nekim selima stariji od 65 godina čine polovinu stanovništva.Nepismenih iznad 10 godina je 6,14%. Među nepismenima je najviše starijih iznad 65 godina života (87,1% od ukupnog broja nepismenih), a među njima je opet najviše žena (82,2%).Seosko stanovništvo čini skoro dve trećine (64,8%), a gradsko neznatno više od jedne trećine (35,2%) ukupnog stanovništva opštine.
Površina opštine je 647 -{km}-² a gustina naseljenosti je 24,5 stanovnika na -{km}-² .

1.3 R E LJ E F
Zlatibor je talasasta visoravan i pripada Dinarskim planinama. Prosečna nadmorska visina je oko 1000 m, a najviši vrhovi su Tornik (1496 m), Brijač na Murtenici (1480 m), Čigota (1422 m), Čuker (1358 m), Konjoder (1337 m), Vijogor (1281 m), Kobilja glava (1176 m), Gradina (1149 m), Jelova gora (1147 m), Gruda (1140 m), Crni vrh (1177 m) i dr. Najveći vrhovi se nalaze na južnom delu Zlatibora, dok se nadmorska visina sve više smanjuje idući ka sjeveru.

Veće zaravnjene površine bez nekih viših uzvišenja se na Zlatiboru zovu poljima. Najveća polja su Braneško polje kod sela Branežaca i Šljivovice, Markovo u Mokroj Gori, Rasnica i Sjeniško u Sjeništima i Rožanjsko u Rožanstvu.

Zlatiborska brda su većinom kupastog oblika, protežu se grebenasto i veoma strmo padaju do reka i potoka, odakle se opet dižu, praveći tesne klisure.

1.4 K L I M A

Zlatibor ima subalpsku klimu. Srednja godišnja temperatura na Zlatiboru iznosi oko 7,5°S. Najhladniji mesec je januar, sa prosečnom temperaturom od oko –2,5°C, a najtopliji je avgust, sa oko 15°C. Prosečna dnevna temperatura na Zlatiboru iznosi oko 18°C. Prosečni broj sunčanih sati godišnje je oko 2000.Padavine na Zlatiboru variraju od mesta do mesta. Prosečna godišnja visina padavina na Palisadu je oko 880 mm, u Ljubišu oko 990 mm, a u Čajetini oko 940 mm, dok jugoistočni predeli imaju nešto više od 1000 mm. Najviše padavina se izlučuje u maju i oktobru, dok je najsuvlji mjesec mart. Kiše padaju preko cele godine, grad u toplijim periodima (od maja do septembra), a snijeg pada od oktobra do maja i zadržava se u proseku oko sto dana, ali se često događa da padne i izvan ovog preioda. Letnje padavine su u obliku jakih pljuskova propraćenih grmljavinom i izazivaju eroziju. Magle su retke, posebno na centralnom dijelu Zlatibora, a i kad se pojave, brzo se gube, jer nema većih kotlina u kojima bi se zadržale. Međutim, često se događa da se oblaci spuste i zahvate planinske vrhove više od 1000 m.Vlažnost vazduha ima, u prosjeku, najveću vrednost u 7, a najmanju u 14 časova, i nikad nije manja od 75%.Najčešći i najbrži vetrovi na Zlatiboru su oni koji dolaze sa jugozapada i severoistoka. Najčešći i najjači u toku cele godine je severoistočni vetar, posebno u periodu od oktobra do maja. On u svim godišnjim dobima snižava temperaturu vazduha. Jugozapadni i južni vetrovi se obično javljaju od jeseni do proleća i donose relativno tople vazdušne mase, tako da zimi ublažuju hladnoću, a leti povećavaju temperaturu vazduha.Zlatiborska klima je povoljna za lečenje bronhijalne astme i drugih alergijskih oboljenja
"Ruža vetrova" se rascvetava upravo nad Zlatiborom. Leta su topla, a zime blage. Kiše padaju relativno često, a snijega ima od oktobra do maja.
Zlatibor ima i svoje izvore prirodne mineralne vode.Jedan od njih je banja Vapa, kod sela Rozanstva cija voda ima lekovita svojstva kod koznih oboljenja i bolesti ociju.

1.5 STRUKTURA ZLATIBORSKOG ZEMLJISTA
Skoro čitavo zlatiborsko tlo čine serpentini. U Stublu i Semegnjevu se nalaze naslage mlađeg krečnjaka, a jugoistočni delovi Zlatibora obiluju velikim količinama traskog krečnjaka. Tu postoji dosta reka ponornica i pećina, od kojih su najveće Stopića pećina, Rakovička i Mumlava. U potocima postoje i aluvijalni nanosi, ali je to uglavnom materijal od obruvanog serpentina sa obala potoka, a ponegdje i od krečnjaka. Ukupno, na Zlatiboru postoje 142 speleološka objekta: 98 pećina i 44 jame. Zlatibor obiluje magnezitom, koji se eksploatiše na nekoliko mjesta, dok je, pored njega, u Čajetini, Semegnjevu i Šljivovici pronađen i hrom. U Semegnjevu su nađene i izvjesne količine limonita i opala, ali ta količina nije utvrđena. U Mokroj Gori su pronađene manje zalihe nikla.

1.6 V O D E ZLATIBORA
Zlatibor je nagnut ka severu i severozapadu, pa većina reka odlazi na tu stranu. Sva voda teče u Crno more – Drinom, Đetinjom i Moravicom. Sa južnog i centralnog dela Zlatibora, vodu u Drinu odvode Uvac i Crni Rzav; sa severa i severozapada, Sušica je nosi u Đetinju; a sa istoka, Veliki Rzav je odvodi u Moravicu.

Zlatibor je čuven po pijaćim vodama, od kojih su neke najbolje u Srbiji. Najzdravije (i najhladnije) su Hajdučka česma i Hajdučica u Murtenici, Zaugline pod Čigotom, Jovanova voda u Alinom Potoku, Dunjića vrelo u Stublu, Pašića vrelo u Čajetini, Oko, Kulaševac i Đurkovac na Kraljevim Vodama, Đurovića česma na Torniku, Ćirovića česma u Mušvetama i Bukvića vrelo u Zovi.

Prirodnih jezera na Zlatiboru nema. U centru Kraljevih Voda se nalazi veštačko jezero sagrađeno za turističke potrebe, u Ribnici se nalazi jezero sa kog se Zlatibor snabdeva vodom, a na Uvcu se nalazi nekoliko veštačkih jezera.

Na Zlatiboru ima i dosta mineralnih izvora. Najpoznatiji su Bele vode u Mokroj Gori, banja Vapa u Rožanstvu i spomen česma na Oku. Voda sa zlatiborskih mineralnih izvora je ljekovita za očna i kožna oboljenja, a može i da se pije, mada ne bi trebalo u velikim količinama.

Na dosta mesta na Zlatiboru se nalaze šuplja stabla, najčešće bukova, ukopana u zemlju i puna čiste izvorske vode. Ovi izvori se zovu stubline. Na njihovom dnu se nalazi sitno kamenje koje filtrira vodu.

Z L A T I B O R C I
Većina stanovnika na Zlatiboru su Srbi pravoslavne veroispovijedi. Govore srpskim maternjim jezikom, odnosno njegovim istočnohercegovačkim dijalektom. Zlatiborski govor je spor i razvučen, ali Zlatiborci govore veoma čisto i tečno. Vuk Stefanović Karadžić je odredio upravo zlatiborski govor (to jest istočnohercegovački dijalekat) za osnovu srpskog književnog jezika. Zlatiborci vole pismenost, još je Jovan Cvijić zabilježio da nigdje među Južnim Slovenima nema tako mnogo samoukih nego kao kod Zlatiboraca. Zlatiborski melos potiče iz prapostojbine. Nekada je cijela Evropa odjekivala ovakvim arhaičnim zvucima, a sada samo zlatiborske narodne pesme. One su monotone i razvučene, a Zlatiborci, kad ih pevaju, zatisnu jedno uho. To su tzv. pesme iz vika. Najomiljeniji instrument Zlatiboraca bile su gusle.

ZLATIBORSKA NASELJA I KUCE
Na Zlatiboru se nalazi najrazvijeniji tip razbijenog sela. Ona zauzimaju ogromne teritorije, ponekad duge po pet-šest kilometara, a dele se na zaseoke. Sela obično imaju više grobalja. Kuće su od borovog i hrastovog drveta, zvane brvnare ili osaćanke. Pravljene su ručnim alatom, ali veoma precizno, i postavljene su na nisku podlogu od kamena. Prozori su malih dimenzija, a vrata obavezno imaju dvoja, na suprotnim zidovima. U kući se nalaze obično dve, mada ponegde i tri prostorije. Kuhinja, sa ognjištem na sredini, zove se kuća, i u njoj nema ni patosa ni tavana. Iz kuhinje se ulazi u sobu, koja je patosirana i zatavanjena. Pored ovih kuća za življenje, jedno zlatiborsko domaćinstvo je obavezno imalo još pomoćnih zgrada, npr. mlekara, štala i dr. Najlepši i najočuvaniji primerci starih zlatiborskih kuća premešteni su iz svih sela širom Zlatibora u Sirogojno, gde je napravljen etno muzej pod vedrim nebom.

ZLATIBORSKA NARODNA NOSNJA

Zlatiborska narodna nošnja je kombinacija crnogorske i šumadijske. Muškarci su leti išli u prtištu, tj. dugačkim gaćama i košuljama od konoplje, a ponekad u pelengirima od vune. Oko struka su stavljali pojas, a preko njega silaje sa zataknutim pištoljem i britvom. Na nogama su imali opanke sa vezenim čarapama do koljena i tozlucima, tj. tkanim kamašnama, dok su na glavi nosili šajkaču ili šubaru. Zimi su dodavali koporan, a u svečanim prilikama oblačili su lepše odelo. Žene su nosile široke suknje, po dnu izvezene srmom i zubune od belog sukna, takođe izvezene srmom i metalnim šljokicama.
U zlatiborskim selima u drugoj polovini XIX i prve polovine XX veka odeca se izradjivala u sukna, sajka i coje a izradjivale su ga zanatlije, abadzije, i terzije. Abadzijski i terzijski zanat cveta kada varos sve vise prodire moda evropskog kroja, tako dasu pomenuti zanati krajem XIX veka 60-tih godina XX veka, mada se u nekim selima drze i danas

BILJNI I ZIVOTINJSKI SVET

Pašnjaci ZlatiboraNadmorska visina, velike količine padavina i veliki broj sunčanih sati godišnje uslovili su na Zlatiboru veoma bujnu vegetaciju. Najrasprostranjeniji ekosistem su pašnjaci, tj. livade (suvati, zakosi, luke), na kojima raste čak 120 vrsta najraznovrsnijih trava, od kojih mnoge imaju lekovita svojstva. Do 600 m nadmorske visine zastupljene su listopadne vrste (bukva, hrast, breza, lipa, jasen), a na više od 600 m dominiraju četinari (bijeli i crni bor, jela, smrča).

Poznato je da je nekada Zlatibor bio sav obrastao šumom. Danas ima najviše livada, ali imena nekih danas golih brda govore da je ranije bilo suprotno (Bučje, Česte, Šumatno brdo). Ne zna se šta je tačno uzrok tolikog nestajanja šuma. Ipak, najverovatnije je da je ove šume u najvećoj meri uništio jedan veliki požar koji se dogodio oko 1800-te godine. I životinjski svijet je raznovrstan. Zlatibor obiluje vukovima, pa je njihovo godišnje istrebljivanje postalo tradicija – čuvena Zlatiborska hajka na vuka. Medveda i nema toliko mnogo, ali se i na njih još ponegde može naići. Divlja svinja, lisica, zec, kuna, jazavac, prepelica, jarebica i veverica su na Zlatiboru uobičajena pojava, pa čak i u blizini naseljenih mesta. Još se samo na Zlatiboru mogu videti beloglavi sup i orao krstaš, vrste na rubu izumiranja, kako nesmetano lete nebom. Riblji svijet je takođe bogat: pastrmke, mladice, klenovi, krkuše...

ETNO TURIZAM – SIROGOJNO
Etno selo Sirogojno, udaljeno 32km od Uzica i 24 km od Zlatibora, nalazi se na idealnoj nadmorskoj visini od oko 900m. Prvi put se pominje u turskom katastarskom popisu iz 1476 godine. Sedamdesetih godina 20. Veka postalo je poznato je poznato po proizvodnji rukom radjenih dzempera. “Moda Sirogojno” postlo je poznato sirom sveta: Parizu ,Rimu, Londonu, Briselu, Tokiju, Moskvi..Danas “Sirogojno SO”nastavlja proizvodnju visko kvalitetnih ekskluzivnih modela na domacem i svedskom trzistu pod imenom “Sirogojno Style” koji se mogu kupiti u prodajnom salonu “Sirogojno CO”
Etno selo Sirogojno je jedinstven muzej pod otvorenim nebom koji prezentuje tradicionalno materijalno i duhovno nasledje Srpskog sela. Zgrade su autenticne i nameštene kao u staro doba. Oko pedesetak orginalnih zlatiborskih brvnara, sa preko dve hiljade eksponata. Za mnogobrojne posetioce Muzeja uradjena je i posebna celina zgrada za odmor, predah i okrepljenje.Muzej je otvoren je svakog dana i kroz njega prodje preko 100 000 ljudi godisnje. Sirogojno je i nadaleko poznato i po svojim pletiljama i dzemperima.
Etno selo koje se sastoji od velikog broja starih kuća donijetih sa svih strana Zlatibora. Etno selo je sagrađeno 1979-te godine, na 4,5 ha površine.
Od svih privrednih grana najviše je razvijen turizam, a sa njim i ugostiteljstvo, saobraćaj i trgovina.
Jedan od najznačajnijih turističkih objekata je i Muzej „Staro selo“ u Sirogojnu. Ovaj muzej je čuven u cijelom svijetu. Jedinstven je, jer se nalazi pod vedrim nebom. To je etno selo koje se sastoji od velikog broja starih kuća donijetih sa svih strana Zlatibora.
Muzej na otvorenom u Sirogojnu je jedini muzej ove vrste u Srbiji i Crnoj Gori.Spomenicki kompleks crkve Svetih apostola Petra i Pavla iz XVIII veka i Muzeja na otvorenom stavljen je pod zastitu zakona kao kulturno dobro – spomenik kulture od izuzetnog znacaja. U zasticenoj celini zbod daljeg cuvanja i prezentaciji, konstituisana je 1992 god ustanova Muzeja na otvorenom.
Muzej prezentuje tradicionalno materijalno i duhovno nasledje srpskog sela. Oko pedesetak originalnih zlatiborskih brvnara, sa preko 2000 eksponata koji cuvaju duhovno nasledje srpskog sela planinske oblasti. Oko 2000 eksponata kucama, brvnarama, prodavnicama suvenira, ostavljaju nezaboravan dozivljaj iz Sirogojna.
Krcma- Deo kulturnog nasledja svakog naroda je ishrana. Negujuci tradicionalni nacin spremanje jela, u krcmi se posetiocima svakodnevno nude: sir, kajmak, prsuta, heljdopita,pogacice od crnog brasna i drugi specijaliteti po kojima je Zlatibor poznat. Uz ova jela sluze se tradicionalna pica: vodnjika, cajevi od domacih trava i rakija.
Danas Muzej predstavlja posebnu turisticku destinaciju uklopljenu u siri program turisticke ponude Zlatibora i belezi veliku posecenost--------------------------------------------------------
U samom centru sela nalazi se nekoliko restorana i kafica. U blizini je selo Gostinje 12km gde se nalazi vodopad na reci Katusnjici i rodna kuca Dimitrija Tucovica.

SPORTSKI TURIZAM
Zlatibor poslednjih godina svoju turisticku ponudu upotpunjuje brojnim i raznovrsnim sadržajima. Izgraden je veliki broj sportskih terena, otvoreni i zatvoreni bazen, ski liftovi i ski staze. Uredeno je jezero, napravljen novi tržni centar, pijaca, autobusko stajalište i dr. Takode, izgraden je veliki broj novih hotela i odmarališta, apartmana, restorana.

Zlatibor pruza uslove za odmor i rekreaciju kroz razne vidove rekreativnog, sportskog, lovnog, zdravstvenog, i kongresnog turizma. Godisnje oko 200.000 posetilaca ostvaruje oko 1.000.000 nocenja na Zlatiboru.
Zlatibor je planina izuzetne lepote. Prostrani proplanci, bujni pasnjaci,planinski potoci i prijatna klima, ubrajaju ovu planinu medju najlepse.
3 POZITIVNI UTICAJ RAZVOJA TURIZMA
Turizam se cesto opisuje kao najveca industrija u svetu na osnovu doprinosa globalno bruto proizvodu, brojnim radnim mestima i klijentima. Turizam ucestvuje u domacem proizvodu sa oko 11 %, zaposljavaju preko 200 miliona ljudi transportuje,skoro 700 miliona medjunarodnih putnika godisnje. Ocekuje se udvostrucavanja navedenih pokazatelja do 2020 godine. Turizam predstavlja jednu od vodecih 5 izvoznih grana za 83% zemalja u svetu. Pozitivni uticaj razvoja turizma su :
*zastita zivotne i materijalne sredine
*osnivanje parkova, odrzavanje redkih biljaka i cveca
*otvaranje novih radnih mesta, povecavanje prihoda pojedinaca, organizacija i institucija angazovanih u oblasti turizma i srodnim aktivnostima
* povecavanje bruto domaceg proizvoda ze
* prihod od turizma moze da se koristi za zastitu zivotne sredine, kulture i tradicije
* turizam podstice za razvoj domace radinosti

NEGATIVNI UTICAJ RAZVOJA TURIZMA

Razvoj turizma jedna je od osnovnih komponenti zastite zivotne sredine. Akteri razvoja turizma trebalo bi da posebnu paznju posvete zastiti zivotne sredine.
Negativni uticaji razvoja turizma na zivotnu sredinu su:
Turista i cesto ostecuju zivotnu i materijalnu sredinu ,a.problem velikog broja turista posebno dolazi do izrazaja u objektima koje su ogranicene prostornim kapacitetom
Turizam predstavlja veliku opasnost na biodiverzitet i neke najosetljivije ekoloske sisteme u svetu. Razvoj turizma je obicno brz i neplaniran,a ima za rezultat potpunu transformaciju podrucja u kratkom vremenskom periodu, sto daklje negativno utice na biodiverzitet. Poseban problem predstavljaju planine, zasticena podrucja ili podrucija viskokog biodiverziteta.
Najvazniji problem jeste nedostatak zemljista. Proces razvoja turizma cesto nije planiran sa aspekta integracije sa zivotnom sredinom. Velika gustina naseljenosti zajedno sa rastucim brojem stanovnika otezava upravljanje resursima zivotne sredine.
Socijalno ekonomski aspekt je relativno nizak, nivo dohodka po stanovniku, visoka stopa nezaposlenosti su faktori koji dodatno negativno uticu na ocuvanje zivotne sredine . Povecavanjem zivotnog standarda i povecavanje zaposlenosti uticu na politiku razvoja zasnovane na potrosnji prirodnih resursa sto ima za rezultat narusavanje kvaliteta zivotne sredine. Ekonomski razvoj utice na zivotnu sredinu i na osnovu intenzivnog koriscenja ekolosko vrednih teritorija.
Prekomerno koriscenje energije sto dodatno doprinosi zagadjivanju vazduha i globalnim klimatskim promenama.
Jedan od problema je i raspoloziva voda i prekomerno koriscenje od strane turista posebno u hotelima, jer turisti trose vodu vise od lokalnog stanovnistva.
Otpadne vode , hoteli i razni drugi turisticki objekti, doprinose zagadjivanju zemljista i vode sto moze da prouzrokuje infekcije i razne bolesti.
Prikupljanje i odlaganje odpada od izuzetnog je znacaja osim vizuelnog narusavanja destinacije, neadekvatno odlaganje odpada moze da vodi zagadjivanju vazduha i zemljista

Z A K LJ U C A K

Osnovni ciljevi plana razvoja turizma uz istovremeno ocuvanje zivotne sredine kao sto su ;
Kvalitet zivotne sredine , kao vazan aspekt razvoja
Zastita pejzaza , kao komponente kvaliteta stvaranja imidza geografskog podrucja
Ocuvanje biodiverziteta
Podsticanje ( jacanje svesti u pogledu neophodnosti znacaja zastita zivotne sredine) na osnovu medija i oglasnim kampanjama
Integrisanje pitanja u pogledu zivotne sredine u sve dimenzije javne politike
Turisticke organizacije na osnovu svojih aktivnosti mogu da pozicioniraju u pogledu upravljanja drustvenom sredinom (da utice na njihov imidz)
Povecanje bruto proizvoda zemlje
|Otvaranje novih radnih mesta povecanje prihoda pojedinca svih onih koji su angazovani u oblasti turizma
Turizam podstice razvoj domace radinosti .
Da bi turizam u Srbiji bio odrziv on mora da uvazava principe i zakonitosti ekosistema na koje se oslanja, jer svaki deo ekosistema u kome se planira turisticka ponuda moze opstati samo ako se ocuva ukupan ekosistem podrucja.
Srbija mora napraviti snazan i kvalitetan zaokret prema novom pristupu uskladjivanja turistickog razvoja koji minimalno ugrozava zivotnu sredinu.
Karakteristike Srbije, tj njene prirodne i stvorene vrednosti, veoma su dobar model za savremeni model odrzivog turizma.
Poseduje tradicionalne programe banjskog, planinskog, seoskog turizma mada jos uvek robuje stereotipu „podpunog statickog odmora“. Svojom raznovrsnoscu potencijala Srbija moze u podpunosti ispuniti zahteve savremenog aktivnog turizma i moze se predstaviti kroz „1000 turistickih programa za 1000 turistickih destinacija“ u skladu sa odrzivim razvojem i ocuvanjem ekoloski zasticenih prostora.
Planirati dugorocni odrzivi razvoj savremenog turizma kroz racionalno koriscenje, zastitu , unapredjenje prostora, resursa, prirodnih dobara i povecati ulogu drzave koju ima u domenu infrastrukture, finansiranje i komunikacije.

Ako postoje neke greshke, izvinite, ovo nije original rad...

Oooo bravo Miha!!

Ti to mene zezas?

Miha, zapanjen sam...dobar rad...

opširan i bogat opisima..

Sto Miha???

Dita von Teese ::Sto Miha???

Pa crkla sam postujuci ovde !

Tornado hvala

Ahaa..treba da te hvalim???

Pa trebaaaaa !!!

Miha niko kao ti!
Zezam se..pa sta da ti kazem sem bravo!I vikipedia treba da da ti pozavidi! Opsirno,jasno,sa svim potrebnim podacima..zadivljena sam majke mi.Svaka ti cast!

E tako !

Fala fala, ne treba cvece

Ajd kad si navalila..evo i cvijeca!

Rekoh ne treba